Pulun rəngi - Bəzən gözəllik sadəcə biznesdir.

Pulun rəngi - Bəzən gözəllik sadəcə biznesdir. 

        Helena Rubenstein                                            Eugène Schueller

Helena Rubinstein 1872-ci ildə Polşanın Krakow şəhərində yəhudi gecəqondusunda doğulub. 8 qızlı ailənin ən böyük uşağı idi, atası kerosin satıcısı idi. O 20 yaşında Avstraliyaya gedir və üz kremləri hazırlamağa başlayır. Bu kremləri o  "Valaze" adlandırırdı. İddia edirdi ki, ixtira məşhur Avropalı dəri həkimi Lykuskiyə aiddir və kremlərin tərkibində çox nadir tapılan, yalnız Karpat dağlarında mövcud olan müalicəvi otlar var. Çox keçmir, Rubinstein Melburn şəhərinin mərkəzində bir dükan açır. On il ərzində o milyonçuya çevrilir. Öz biznesini London, Paris və Nyu-Yorka aparır, sonra isə dünyanın bütün aparıcı şəhərlərinə. Onun şirkəti yeni məhsullar istifadəyə verir.

Helena Rubinstein şirkəti artıq 62 krem, 78 pudra növü, 46 ətir, odekalon, 69 losyon, 115 pomada, sabunlar, göz teni və.s istehsal edir. 1928-ci ilin dekabrında Rubinstein öz biznesini Lehman Brothers şirkətinə bu günün pulu ilə 84 milyon dollara satır. Maliyyə böhranının gəlişi ilə şirkətin səhmləri 60 dollardan 3 dollara ucuzlaşır. Rubinstein öz şirkətini ucuz qiymətə geri alır. O polyakca, yidişcə, ingiliscə və fransızca danışa bilirdi. Təkid edirdi ki, ona Madam deyə müraciət etsinlər. 1965-də ölüm yatağında olarkən o dünyanın ən varlı qadınlarından biri idi.

Rubinstein yük maşının arxasını dolduracaq qədər rəsm əsərləri alardı; tənqidçilərdən biri onun haqqında demişdi “Onun evi 19-cu əsrin ən vacib rəssamlarının ən əhəmiyyətsiz əsərləri ilə doludur”. Onun bir evində Renoir-dən 7 tablo var idi. Xüsusi bir cəvahirat kolleksiyasına sahib idi və qiymətli zinət əşyaları əlifba sırası ilə qruplaşdırılmışdı. “A” ametist üçün, “D” almaz üçün və.s. Qonaq otağında çinlilərin qəhvə stolu, qızılı türk lampaları, afrikadan maskalar, geniş vazalar və.s varıydı. 50-ci illərdə o özündən yarım əsr cavan oğlanla görüşürdü.

Rubenstein-lə eyni dövrdə bir başqa kosmetika nəhəngi Eugène Schueller yaşayırdı. O Parisdə doğulmuşdu və ailənin tək usağı idi, digər dörd uşaq azyaşlı olarkən ölmüşdülər. Ailə bütün parasını qurban verib Schueller-i özəl məktəbə göndərmişdi. Uğurlu akademik karyeradan sonra, o Sarbonn universitetində kimya tədris etməyə başlayır. Amma akademik həyat sıxıcı görünür. Bir gün tanımadığı saç ustası onun yanına gəlir və alimdən etibarsız saç boyalarına əlac tapmağı xahiş edir. Schueller işdən ayrılır və öz evini labarotoriyaya çevirir. 1907-ci ildə onun artıq saç boyası formulası var idi və saç ustalarına bu məhsulu satmağa başlamışdı. 1909-cu ildə Schueller mənfəətə çıxır. 1930-cu ildə Schueller Fransada ən varlı sənaye sahiblərindən biri idi. O hər səhər saat 4-də oyanar, bir saat gəzər, öz işlərinə vaxt ayırar və Roll-Royce maşını ilə bütün zavodlarına baş çəkərdi. O öz şirkətini L’Oréal adlandırdı.

Gözəllik biznesində olan bu iki şəxsin həyatından paralelllər göstərmək bir neçə bağlılığı izah etmək üçündür. Hər iki insan eyni dövrə, eyni sosial təbəqəyə aid olub eyni həvəslə yaşayırdılar – kosmetikanı məşhur etmək üçün. Rubinstein illuziya satırdı—əbədi gənclik sözü verirdi müştərilərinə. Schuellerin satdığı isə real məhsullar idi.  Həm alan həm də satan bilirdi ki, paketin üstündə yazılanlar olacaq, saçlar məhz bu paketdə göstərilən rəngdə olacaq. Rubinstein biznesinin əsasını xalq hikməti təşkil edirdi,  Schueller biznesi isə elmə əsaslanırdı.

Rubinstein karyerası xaotik, səsli-küylü idi. İflasdan uğura, uğurdan iflasa düşüb qalxardı, əlinə düşən qohumlarını öz biznesinə işlədirdi. Qadının fikrinə görə emosiya və biznes ayrılmaz ikili idi. O adrenalin və həyəcanlı işlər sevirdi.

Schueller isə hesablama və məntiq heykəli idi sanki. O elmi hesablamalarını biznesinə də tətbiq etməyi bacarırdı. Onun işçiləri şəhərin ən yaxşı menecerləri idilər. Schueller öz arxasınca div bir şirkət qoyub getdi. Rubinstein isə 19-cu əsrin sahibkarıydı, onun yanaşması fərdi xüsusiyyətlərə dayanırdı. Schueller isə müasir, 20-ci əsrin sahibkar idi. 

Fransa almanlar tərəfindən işğal ediləndən sonra (1940) nasistləri dəstəkləyən M.S.R. (Mouvement Social Révolutionnaire) partiyası yaranır. Partiya talan və qətl işləri ilə məşğul olur, xüsusən də yəhudi əmlaklarının. Bu zaman Schueller M.S.R. partiyasına dəstək olur, qəzet çapı üçün onlara pul verir, özünün L’Oreal binasının yaxınlığında partiyaya ofis yeri düzəltdirir.

Əslində Schueller heç də M.S.R. partiyasına vurulmamışdı və onların ideologiyasını paylaşmırdı. O nə almanlara yaxın idi, nə də nasist idi. Schueller’in davranışı praqmatizmdən doğurdu. O biznes adamı idi və almanlarla əməkdaşlıq onun üçün düzgün biznes qərarı idi.  Əslində müharibə illəri istehsala davam edə bilən müəssisələr üçün çox mənfəətli idi – istehsal olunan nə var idisə baha qiymətə satılırdı. Yalnız əməkdaşlıq hesabına bizneslər fəaliyyət göstərə, istehsal üçün xam məhsula çıxış əldə edə bilərdilər.

Schueller müharibədə dalğanın dəyişdiyini hiss etdiyi an öz yanaşmasını və mövqeyini də dəyişdi. 1941-ci ilin sonlarında o M.S.R. ilə bütün əlaqələri kəsdi. 1942-ci ilin sonunda o yerli müqavimət dəstələrinə kömək etməyə başladı. L’Oréal maşınlarının məktublar daşımasına və partizanlar arasında əlaqə vasitəsi kimi istifadə olunmasına icazə verdi. Xeyli insanın nasistlərdən qaçıb qurtarmasına kömək etdi. 

Müharibədən sonra, Schueller və digər sənayeçilər nasistlərlə əməkdaşlıqda günahlandırılaraq məhkəməyə çıxarıldılar. Digər sənayeçilərin biznesləri dövlət tərəfindən alındı, özləri isə həbsdə çürüdülər utancdan. Amma bunlar Schueller-in başına gəlmədi. Müqavimət hərəkatının qəhrəmanlarından Pierre de Bénouville ayağa qalxdı və onu müdafiə etdi. Müharibədən sonra qəhrəmanların bir sözü belə digərləri üçün qanun idi. Schueller bəraət aldı.

Əslində müharibə qəhrəmanı Bénouville Schueller-i heç də yaxşı tanımırdı. O sadəcə üç dostu xahiş etmişdi deyə Schueller-i qoruyurdu: François Dalle – Schueller-in ölümündən sonra L’Oréal şirkətini idarə edəcək şəxs,  André Bettencourt - Schuellerin qızının əri və dünyanın ən varlı adamlarından biri, François Mitterrand – müharibənin sonrlarında L’Oréal şirkətində işləyən şəxs və sonrakı Fransa Prezidenti.

Schueller-in strategiyası “möhtəşəmlik” nümunəsi idi. O müharibəni imkana və şansa çevirməyi bacarmışdı. Wall-Streetdə dedikləri kimi yaxşı hedcinq bacarırdı, bütün yumurtaları eyni səbətə yığmamışdı. Schueller’in ən möhtəşəm bacarığı onun çox gözlənilməz əngəllərin öhdəsindən gələ bilməsi idi və bu onu əsl sahibkar etmişdi.  Əsl sahibkar öz yaradıcılıq məhsulu ilə nəfəs alan insana, bu məhsulu qorumaq və böyütmək üçün bütün riskləri götürəcək şəxsə deyilir.

Buna görə də Graham Bell telefondan əl çəkmədi və uğur qazandı. Schueller saç boyası işinə başlayanda universitetdən ayrıldı və cibində cəmi 800 frank pul var idi. O isə ixtira axtarışına çıxmışdı. İki-otaqlı mənzilin bir illik icarəsi 400 frank idi, bundan əlavə o yeməli və ixtira yolunda sınaqlar üçün materiallar almalı idi. Qonaq otağı onun ofisi oldu, yataq otağı isə labaroriyası. O tək və çətinliklərlə yaşayırdı.

Bəs bu cürə qəribə görünən və həyatında böyük risklər götürmüş insanın müharibə vaxtındakı mənəvi cəhətdən qəbul etmədiyimiz əməkdaşlığı niyə qəribə görünməlidir ki?

Biznes dünyasındakı klassik hekayələrədən biri də Ikea-nın yaradıcısı Ingvar Kampradla bağlıdır. Şirkət yarandığı ilk günlərdə digər  İsveç mebel istehsalçıları Kampradı boykot edirlər. Buna səbəb isə onun ucuz qiymətləri idi. Kampradın biznesi böhran içərisində idi, aldığı sifarişlərin yalnız ¼-ün çatdıra bilirdi. Kamprad biznesini Polşaya köçürdü, burada İsveçə nisbətdə əmək xərcləri iki dəfə ucuz idi. Beləcə dünya nəhəngi Ikea yarandı. Bu əsl sahibkar yanaşması idi, bazardakı əngəlləri şansa çevirmişdi. Amma Kamprad Polşaya gedərkən 1961-ci il idi. Soyuq Müharibənin ən qızğın çağı idi. Polşada repressiv bir rejim var idi. Belə olan halda Kampradın Polşaya getməyi, şirkətin sənədləşməsi və.s illər çəkə bilərdi. Bəs Kamprad öz işini necə qurmuşdu? O polislərə rüşvət verərək qanunsuz yollarla maşın hissələrini ölkəyə gətirə bilmişdi, çoxlu polis satın almışdı. Əslində Kamprad da Schueller kimi mənəvi əsaslar və nəticələr barəsində düşünmürdü. O öz biznesini qorumaq və böyütmək üçün qanunları pozmuşdu və əməkdaşlıq etmişdi.

Holokost qəhrəmanı Oskar Schindler də var. Schindler də sahibkar idi. O  Krakow-a gəlir və başa düşür ki, Nasistlərin iqtisadi proqramı nəticəsində yəhudilərə məxsus qab-qacaq emal edən zavodu çox az məbləğ qarşılığında işlədə bilər. Zavodun ömrünü uzatmaq və biznesini qorumaq üçün o cəbhəxana məhsulları və döyüş sursatları istehsal etməyə başlayır. İlk beş ildə o çoxlu paralar qazanır. Amma almanlar Schindlerin biznesini bağlamağı qərara alanda o hərbçiləri inandırır ki, işçiləri qaz kameralarına yox Çevoslavakiyaya Brünnlitzə aparmağa ona icazə versinlər.

Schindler  Krakowda qazandığı paraları hərbçilərə və nəzarətçilərə rüşvət olaraq paylayır ki, bu zavod fəaliyyətdə qalsın, işləyən yəhudilər yemək tapa bilsinlər, əlavə yəhudi işçi qüvvəsi cəlb edə bilsin və.s. Müharibənin sonunda o artıq bütün varidatını xərcləyib qurtarmışdı.

Schindler çox az biznesmenlərdəndir ki, o müharibə vaxtının mənəvi konfliktlərini bizim istədiyimiz kimi həll edə bilib. Amma o həm də sahibkarlığın bütün qızıl qaydalarını pozub — insanları xilas etmək uğruna şirkətin bütün para və resurslarını xərcləyib. Schindlerin heç bir ciddi sənaye uğur niyyətləri yoxuydu. Onun başlatdığı bizneslərin heç biri uğurlu olmadı. Müharibə onun sahibkarlıq niyyətlərini dəyişmişdi. O Schindler üçün Schindler deyildi artıq, başqaları üçün Schindler idi.

1964-cü ilin May ayında oğrular Helena Rubinstein-ın məşhur evini taladılar. Oğrular qızılgülü gətirən poçtalyon formasında içəri girmişdilər. Oğrular qadının otağına daxil olanda, seyfin açarı pul kisəsində idi, pul kisəsi isə yatağın üstündəki kağızların altında. Madam səssizcə seyfin açarını çıxarıb heç kimin baxmayacağı bir yerdə gizlətmişdi, döşlərinin arasında. Oğrular pul kisəsini tapanda kisəsinin içində bir neçə kağız parçası, bir az pudra, 5 ədəd 20 dollar əsginası və 40 min dollarlıq almaz sırğalar varıydı. Pul kisəsini silkələyərkən sırğalar yerə düşmüşdü və qadın onların üstünü salfet kağızları ilə örtməyi bacarmışdı. Oğrular ciddi bir şey tapmadıqlarından əsəbləşib qadını stula bağladılar və qənimət götürdükləri 100 dollar ilə evdən getdilər. Öz xidmətçisi Madamı azad edəndə o xidmətçiyə deyir ki, qızılgülləri suya qoysun. Sonra isə Rubinstein hesablama edir. Onlar məndən 100 dollar oğurladılar, nəzərə alsaq ki 40 dollar da qızılgülə veriblər, demək onlar bu gün cəmi 60 dollar mənfəət qazanıblar.

Evi talanarkən Rubinstein 91 yaşındaydı, amma o yenə də biznesmen kimi öz işinin başındaydı. Ölümündən sonra onun varidatı, zinət əşyaları, sənət əsərləri müxtəlif şəxslər arasında səpələndi. Yarım əsr əziyyət çəkib qurduğu biznesinə isə gündə bir adam sahib çıxdı. Ən sonda Madamın biznesini L’Oréal-dən Cosmair şirkəti aldı. Yeni sahibkar Jacques Corrèze idi. O Fransada yəhudi ovu ilə məşhul olan M.S.R. partiyasına tabe hərbi dəstənin baş leytenantı olmuşdu.

Beləcə biz kosmetika sənayesinin eyni illərdə yaşamış iki nəhəngini müqayisə edə bilərik. Rubinstein və Schuellerə baxanda sonuncuya “qalib” demək olar. 20-ci əsr 19-cu əsrə qalib gəlmişdi.

Corrèze Paris küçələrində Yəhudi əmlaklarının nasistləşdirilməsi ilə məşğul idi. O Nyu-Yorka gələrkən niyəsə Rubinstein biznesini almağa maraq göstərirdi. Bu biznesin alınması şəxsi səbəblərə görə idimi? Helena Rubinstein biznesinin Corrèze tərəfindən əzmlə alınmasında bəlkə də Madamın yəhudi olması çox önəm kəsb edirdi. Maraqlıdır ki, yeni sahibkar Corrèze heç vaxt digər oxşar bizneslərə maraq göstərmirdi. Nyu-Yorka gələn Corrèze isə Parisdəki keçmiş məşhur oyunu oynamağa qərar verdi. Bu dəfə silahsız və uzunboğaz çəkmələrsiz. Onun bu biznesin alınmasından əldə edəcəyi həzz çox böyük idi.

Başqa bir ehtimal isə belədir ki, bu heç də şəxsi məsələ deyildi. Eugène Schueller-in Helena Rubinstein üzərində zəfərindən çıxan bir dərs var – Bəzən gözəllik sadəcə biznesdir. ♦

Məqalə 2011-ci ildə New-Yorker jurnalında  çap edilib.